Geleneksel Türk Müziğinin Sınıflandırılması

                Birçok müzik türünde olduğu gibi, çok köklü bir geçmişe sahip olan Geleneksel Türk Müziği’nde de çeşitli müzik biçimleri bulunmaktadır. Sözlü eserlerin yanı sıra çalgılar için de eserler yazılmıştır.

            Geleneksel Türk Müziği’nde yazılan eserler din dışı ve dini olmak üzere iki grupta toplanabilir.

  DİN DIŞI MÜZİKLER

1. Klâsik Müzik

*Fasıl Müziği

            Klasik Türk Musikisi’nin sözlü ve sözsüz eserlerinin belirli bir düzen içerisinde icra edilmesine fasıl denir. Fasıl, Klasik Türk Musikisi’nin çeşitli bölümlerinin bir sıra içinde seslendirildiği türdür. Fasıl musikisine taksimle başlanır, peşrev ve şarkı ile devam edilir. Saz semaîsi ile de bitirilir. Fasıl musikisini söyleyene hanende, çalana sazende denir. Bunların oluşturduğu topluluğa da fasıl heyeti denir.

            Bir fasılda, tümü de aynı makamdan olmak üzere, sırayla şu türlerin birkaçından yapıtlar seslendirilir: Kâr (varsa), birinci ve ikinci beste, ağır semai, ağırdan yürük tempoya doğru sıralanan ve birbirlerine aranağmelerle bağlanabilen birçok şarkı, yürük semai, saz semaisi ya da oyun havası. Başta peşrev, arada da taksimler yer alabilir.

            Din dışı müzikler, sözlü eserler ve sözsüz eserler  (çalgı-enstrümantal) olmak üzere iki grupta          toplanabilir. Sözlü eserlerin (şarkı, kâr, beste, semai, nakış, gazel) her birinde genellikle aşk, sevgi, ayrılık, özlem, övgü ve doğa ile ilgili konular işlenir.

1.Sözlü Eserler 

Şarkı

             

            Dört veya daha fazla mısralı güftelerin 2/4 ,3/4,4/4,5/8,6/8,7/8, ve 8/8’lik gibi küçük usullerle bestelenmiş örneklerine şarkı  denir. 

            Dört mısralık güftelerden meydana gelen şarkıların biçimi şöyledir;

Birinci hane (birinci mısra)             : Zemin  A

İkinci hane(ikinci mısra)                : Nakarat  B

Üçüncü hane (üçüncü mısra)         : Meyan C

Dördüncü hane (dördüncü mısra)  : Nakarat B

            Birinci hane zemin bölümüdür ve makamın dizi özelliğini gösterir. İkinci hane nakarat bölümüdür ve bu bölümde ilgili makamlara geçki yapılarak aynı makama dönülür. Üçüncü hane meyan bölümüdür. Bu bölümde genellikle aynı makamın ince seslerinde dolaşılır ve geçki yapılır. Dördüncü hane ikinci hane gibi nakarat bölümüdür.

            Şarkıların sonunda aranağme denilen bir çalgı bölümü vardır. Eğer şarkının sözlerinin ikinci kıtası söylenecekse ara nağmeden sonra bu ikinci kıtaya geçilir.

            Şarkı, Geleneksel Türk Müziği’nde en çok bestelenen müzik biçimidir. Bir diğer özelliği de değişik konuları da işlemesidir.

http://www.youtube.com/watch?v=Fqgwkgj3ISM 

Kâr

        

            Geleneksel Türk Müziği’nde bestecilerin ustalıklarını gösterdikleri bir müzik biçimidir. Her makamda ve çeşitli usullerle bestelenmişlerdir. Kârlar; uzunluk, kısalık ve yapısal özelliklerine göre kar-ı natık ve kar-ı nev gibi isimler alır.

http://www.youtube.com/watch?v=S_3g9kmn5nc

http://www.youtube.com/watch?v=JmV_DEBIVvA 

Beste

            Dört mısralı güftelerin 16/8, 16/4, 18/4, 20/4 lük gibi büyük usullerle bestelenmiş müzik biçimine beste denir.

            Dört mısralık güftelerden meydana gelen bestelerin biçimi şöyledir ;

Birinci hane (birinci mısra)             : Zemin     A

İkinci hane(ikinci mısra)                : Nakarat  B

Üçüncü hane (üçüncü mısra)         : Meyan    C

Dördüncü hane (dördüncü mısra)  : Zemin      A

            Her mısranın sonunda bir terennüm bölümü bulunmaktadır. Beste biçimindeki eserlerde mısra sonlarına eklenen anlamlı ya da anlamsız ezgili kelimelere veya hecelere terennüm denir.

      

 http://www.youtube.com/watch?v=bDYz_D8j2-s

Semai

             Geleneksel Türk Müziği’nde ses ve çalgı için bestelenen ve genellikle bestelendikleri usulün adıyla anılan müzik eserlerine semai denir. Hane ve terennüm bölümleriyle besteye benzerler. Ağır semai (10/8’lik) ve yürük semai (6/8’lik,6/4’lük) gibi çeşitleri bulunmaktadır.

http://www.youtube.com/watch?v=GrTgrt8Ofts 

http://www.youtube.com/watch?v=o5WMxqZuH_0 

Nakış 

             Beste ve semailerin iki haneli olanlarına nakış denir. Bu müzik eserleri terennümlerle süslendiği için nakış adını almışlardır. Nakışlar bestelendikleri usulün adıyla anılır. 

http://www.youtube.com/watch?v=E4wYOFW_l2s 
http://www.izlesene.com/video/tugrul-karatas-rast-nakis-abdulkadir-meragi/6750628 

Gazel

            Geleneksel Türk Müziği’nde belli bir kurala bağlı olmadan bir kişi tarafından herhangi bir makamda sesle yapılan icraya gazel denir. Gazeller önceden hazırlık yapılmaksızın icracı tarafından irticalen (doğaçlama) söylenir. Gazeller usulsüz müzik eserleridir.

https://www.facebook.com/video/video.php?v=10150210482718274 

http://www.youtube.com/watch?v=9FoozYTy4Rk

http://www.youtube.com/watch?v=ijUVmQNX9ko 

Köçekçe

             Genellikle art arda çalınıp söylenen hareketli şarkı ve türkülerin uzun ara nağmelerle birbirine bağlanmasından meydana gelen ve aynı zamanda çengi ve köçek gruplarının oyun oynamaları için düzenlenmiş bir müzik türüdür. Hareketli usullerde bestelenen köçekçelerde şarkı ve türküler genellikle kendi yapıları ile kullanılmıştır. 

 http://www.youtube.com/watch?v=84uIP3-eoCY

(not: videonun başındaki ud taksimi de taksim konusunda örnek olarak gösterilebilir.)

B. Askerî Müzik

*Mehter Müziği

              Orta Asya Türklerinin başlatmış olduğu ve daha sonra diğer Türk devletlerinde de değişerek devam eden askeri (ordu müziği) müzik türüdür. “En ulu, en büyük” gibi anlamları olan mihter kelimesinden gelen mehter, Türk Askeri Müziği’nin adıdır. Mehter; Osmanlı Devletinde ordunun moralini yükseltmek ve savaşa giden askerlerin milli duygularını canlandırmak coşturmak için kurulan müzik topluluğunun adıdır. Mehter topluluğunda sözlü ve sözsüz eserler, vurmalı ve nefesli Türk Çalgıları kullanılarak seslendirilir. Sözler; kahramanlık, yiğitlik gibi duyguları coşturan ve insanda heyecan uyandıran anlamlar taşır.

http://www.youtube.com/watch?v=ErgSS6DzaCk 

http://www.youtube.com/watch?v=Bp9qP5lgHnw 

2- Sözsüz Eserler (Çalgı-Enstrümantal Eserler)

Peşrev 

           Geleneksel Türk Müziği’nde çalgı için yazılmış en büyük müzik eserlerine peşrev denir. Peşrev, sözlü eserlerden önce çalınır ve bestelendiği makamın adıyla anılır. Genel olarak dört hanelidir. İkinci hane teslim hanesidir ve her bölümden sonra çalınır.

 http://www.youtube.com/watch?v=xgqooJ1lp3A

http://www.youtube.com/watch?v=jgiMGySwMJM

Taksim

               Geleneksel Türk Müziği’nde tek çalgı tarafından söz ve usulden bağımsız olarak içten geldiği gibi yapılan icraya taksim denir. Bir başka deyişle bir çalgının makamlarının ses dizilerinde dolaşmasına denir. Usul ve biçim bakımından bağımsız olmakla birlikte yer yer usullü de yapılabilir. Taksim, bir makama bağımlı olarak yapılır. Taksimler eserlerin icrasına geçmeden önce genellikle dinleyenleri, koristleri ya da solisti çalınacak makamın seyrine alıştırmak için yapılır.

http://www.izlesene.com/video/aziz-turk-sanat-muzigi-grubu-hicaz-keman-taksimi/5731871

http://www.zapkolik.com/video/bin-yilin-mirasi-turk-muzigi-ud-taksimi-738450 
 http://www.youtube.com/watch?v=Ned-a_2oFE8&list=PLE619F61C2694F546

Saz Semaisi

             Türk Müziğinin büyük çalgı eserlerinden birisidir. Saz semaisi de peşrev gibi dört haneden meydan gelir ve her hanenin sonunda teslim bölümü tekrarlanır. Genellikle aksak semai usulünde bestelenir. Saz semaisi Geleneksel Türk Müziği’nin sanat değeri yüksek beste türlerindendir. Saz semaileri en çok bestelenen müzik eserlerindendir.

http://www.youtube.com/watch?v=_Fm_GXdqal8 

http://www.youtube.com/watch?v=kzLdvrzrpq4 

Tasvir

              Doğadaki belli olayları veya bazı duyguları anlatmak için bestelenen serbest yapılı bir müzik eseridir. Herhangi bir duyguyu, manzarayı, olayı veya düşünceyi ifade etmeye çalışan bir çalgı müziğidir.

 http://www.youtube.com/watch?v=-EAWqhu0hWU

Medhal

            Genellikle birçok eserden oluşan bir müzik programına başlanmadan önce çalgılarla çalınan usullü, hanesiz ve teslimsiz müzik eseridir. Methal, peşrev yerine giriş veya başlangıç müziği olarak kullanılır.

http://www.youtube.com/watch?v=wkZkGZMQRdA 

http://www.zapkolik.com/video/sadun-aksut-kurdili-hicazkar-medhal-735053

Longa

             Türk Müziğinde çalgı müziği türlerinden biridir. Romen müziğinden esinlenerek geliştirilen longa bir çeşit oyun havasıdır. Yapı bakımından peşreve benzer. Genellikle dört haneli olup ikinci hanesi teslim yerine geçer ve her haneden sonra tekrarlanır. Çoğunlukla 2/4’lük nim sofyan usulü ile bestelenir.

 http://www.youtube.com/watch?v=cJvULtRWlzE

http://www.youtube.com/watch?v=_8LlkgM4_-w 

Sirto

            Longalar gibi bestelenmiş fasıl sonlarında çalınan hareketli bir çalgı müziği eseridir. Sirto, Yunan kökenli bir oyun müziği olmakla birlikte Türk müziği makamlarına göre de bestelenmektedir. Sirtolarda longalar gibi dört haneden meydana gelir. İkinci hane teslim hanesi gibi her hanenin sonunda tekrarlanır. Genellikle 2/4’lük nim sofyan usulünde ve her makamda bestelenmektedir.

            http://www.youtube.com/watch?v=PUTSgIyCeXw
            http://www.youtube.com/watch?v=_pk8ezQA7tE 
            http://www.youtube.com/watch?v=WnaLH_V1Nso

Ara Nağme

           Sözlü eserlerin bölümleri arasında bulunan bölümler arası geçiş yapmayı kolaylaştıran çalgı müziklerine ara nağme denir. Başka bir deyişle bir sözlü eserden diğerine geçerken arada yalnızca çalgı veya çalgılarla yapılan bağlantı müziğidir. Aynı makamda bestelenmiş sözlü müzik eserleri arasında ya da makamdan geçişte yer alır.

http://www.izlesene.com/video/melihat-gulses-ussak-aranagme/5747535 

http://www.youtube.com/watch?v=44FofINf8sk 

Oyun Havası

             Genellikle geleneksel oyunlara (danslara) eşlik etmek için çalınan ve insanlarda coşku uyandıran hareketli ritmlere sahip çalgı müziği eseridir. Kısa ve çeşitli tekrarlarla devam eder. Her makamda bestelenmiş oyun havası vardır. Yürük sofyan usulüyle bestelenmiş oyun havaları Tamburi Cemil Beyin “Nikriz Longa” eseri bu müzik biçimine örnek olarak gösterilebilir Geleneksel Türk Müziği’nde çiftetelli adı ile tanınır.  Özellikle Geleneksel Türk Halk Müziğinde çok sayıda oyun havası örnekleri bulunmaktadır. Zeybek, hora, bar, halay, horon, köçekçe bunlardan bazılarıdır.

http://www.youtube.com/watch?v=1CBP2N-cSMM 

http://www.youtube.com/watch?v=8iiPnoJVCqA 

DİNİ MÜZİKLER

            Dini müzik eserleri camilerde, tekkelerde ve mescitlerde çalınır veya söylenirler. Dini müzikler cami müziği eserleri ve tasavvuf müziği eserleri olmak üzere iki grupta toplanır. Cami müziği eserlerinde çalgı (enstruman) kullanılmaz. Tasavvuf müziği eserlerinde ise çalgı kullanılmaktadır.

1.      Cami Müziği Eserleri :

Ezan

          Namaz vakitlerini bildirmek için okunan ezan cami müziğine ait bir dini müzik eseridir. Usulsüzdür ve irticalen (doğaçlama) okunur. Genellikle ezan; 

Saba (sabah ezanı) ,

Rast (öğle ezanı, Cuma iç ezanı) ,

Hicaz (ikindi ezanı, Cuma iç ezanı),

Eviç, Irak, Neva, Segah (akşam ezanı),

Isfahan ve Hüseyni( salâ ) makamlarında okunmaktadır.

http://www.youtube.com/watch?v=ogLHZEBzcss 

Sala

          Müslümanlara mübarek geceleri hatırlatmak ve onları Cuma ve bayram namazlarına davet etmek için söylenen dini müzik eseridir. Salâ’nın sözleri Hz. Peygamberimizi tanıtan ve ondan yardım isteyen kelimelerden meydana gelmiştir.

http://www.youtube.com/watch?v=ZnMJVEfi0dU

Tespih

             Dini gecelerde camilerde namazdan sonra Allah’a şükretmek ve O’nun yüceliğini anlatmak için söylenen dini müzik eseridir.

 http://www.youtube.com/watch?v=0YrFMkENGpo

Tekbir 

             Bayram namazlarında mevlit içinde ve cenaze törenlerinde birlikte söylenen dini müzik eseridir. Itrî tarafından bestelenen ırak makamındaki “Tekbir” en ünlülerindendir.

            Buhurizade Mustafa Itrî Efendinin segâh makamındaki “Bayram Tekbiri” bu müzik biçimine örnek olarak gösterilebilir.

 http://www.youtube.com/watch?v=ZzHyT8g28Wg

Senfonik yorumu için;

Salat u Selam

           Ölümlerde, cenaze namazında duyurulması için Peygamberimiz adına okunan dini müzik eseridir. Her makamdan usulsüz ve irticalen okunur.

 http://www.youtube.com/watch?v=KtJgoYv9sZk

http://www.youtube.com/watch?v=5bsNt0_-zM4 

Senfonik yorumu için;

http://www.youtube.com/watch?v=aeVkWENXpKk 

Miraciye

            Hz. Muhammed’in Mirac’a çıkışını anlatan ve özel günlerde okunan dini müzik eserleridir. Usulsüz olarak bestelenmişlerdir. İki kişi tarafından sırasıyla segâh, müstear, dügâh, neva, saba ve hüseyni makamlarında okunan altı bölümlü dini eserlerdir. Her bölüm arasında ilahiler söylenir.

 http://www.youtube.com/watch?v=A4dPZ4aNRCY

Mevlid

           Hz. Muhammed’in doğumunu ve hayatını anlatan, Süleyman Çelebi tarafından aruz vezni ile yazılmış ve usulsüz bestelenmiş bir çeşit dini müzik eseridir. Mevlit; dügâh, hüseyni, rast ve ırak makamlarında okunmakta ve dört bölümden oluşmaktadır. Bölüm aralarında Kur’an, ilahi ve kasideler yer alır. Mevlit, günümüzde Müslümanlarca kutsal sayılan “Kadir, Miraç, Regaip ve Berat” gecelerinde ya da bir kimsenin ölümünden sonraki kırkıncı günde ve ölüm yıldönümlerinde camilerde veya evlerde okutulur.

 http://www.youtube.com/watch?v=stOPLXZXPeA&list=PLCF766D1393B2005C

İlahi

        Geleneksel Türk Müziği’nde en yaygın olarak kullanılan ve her makamda çeşitli usullerde bestelenen dini müzik eseridir. Yapı bakımından din dışı müzikteki şarkı biçimine benzerler. Hem cami hem de tasavvuf müziğinde en çok kullanılan dini müzik eseridir.

 http://www.youtube.com/watch?v=_SMOuNjlSxE

İhsan Güvenç ve Halil Necipoğlu - Demedim Mi

 Senfonik İlahi için;

 Çukurova Devlet Senfoni Orkestrası - Solist: Fahri ÖNOĞLU - Uyan Ey Gözlerim 

http://www.youtube.com/watch?v=VnWTFRUzrpU

2.Tasavvuf Müziği Eserleri

Ayin

           Mevleviler arasında sema yapılırken çalınıp söylenen en geniş kapsamlı bir çeşit müzik eseridir. Ayinler, beste ve şarkılar gibi dört bölümden oluşur. Her bölümüne selâm adı verilir. Ayinlerin sözleri çoğunlukla Mevlana’ya aittir.

            

http://www.youtube.com/watch?v=o1A6u3tHQac&list=PLFF689F2984126C20

http://www.youtube.com/watch?v=b30aeXvxnf0

Naat

            Hz. Muhammed’i öven ve O’ndan yardım dilemek amacıyla yazılmış şiirlerin bestelenmiş halinde olan bir dini müzik eseridir. Yapı bakımından ilahilere benzer. 

 http://www.youtube.com/watch?v=t-VS9tr1KzU

Durak

             Ayin ve zikir aralarında okunan bir ilahi müzik eseridir. Tek ya da koro halinde okunur ve her makamda bestelenir. 

 http://www.youtube.com/watch?v=E9cJSxAjeXc

Nefes

              Bektaşi şairleri tarafından yazılmış ve Bektaşi tekkelerinde okunmak üzere çeşitli makamlarda 2/4, 3/4, 4/4, 5/8, 6/8, 7/8 ve 8/8’lik gibi küçük usullerle bestelenmiş dini müzik eserlerine nefes adı verilir. Bektaşi tekkelerinde ayin sırasında bağlama eşliğinde nefes okunur. Hz. Peygamber’in ve Hz. Ali’nin üstünlüklerini anlatan ve genellikle hece ölçüsüyle yazılan şiirlerin bestelenmiş biçimleridir. Makam ve usul bakımından ilahilere benzer.

 http://www.youtube.com/watch?v=5qIHfX63LMc

***Geleneksel Türk Müziğinin Sınıflandırılması konusu,  müzik öğretmeni Sn. Taner ŞEN tarafından hazırlanmıştır. Katkılarından dolayı teşekkür ediyorum.***